Wczesne programowanie metaboliczne – temat nieco enigmatyczny, a z drugiej strony dość wymowny i jasno informujący, że chodzi o ważny proces, który ma miejsce w trakcie trwania ciąży i nie tylko. Choć wydaje się dość oczywiste, że to, jakie warunki do rozwoju ciąży zapewni dziecku mama, wpływa na zdrowie i prawidłowy przebieg ciąży, to pracując z kobietami nierzadko słyszę – no co Pani mówi, naprawdę to, co jem, warunkuje zdrowie mojego dziecka?! Otóż tak, drogie mamy, spoczywa na Was ogromna odpowiedzialność i warto dołożyć wszelkich starań, by nie tylko zadbać o kompletną wyprawkę i wystrój pokoju, ale i zatroszczyć się o zdrowie rosnącego dziecka, co powinno być najważniejszym obowiązkiem w czasie ciąży.
Czym jest programowanie metaboliczne, kiedy ma miejsce i na czym polega?
Termin wczesne programowanie metaboliczne pojawił się w literaturze naukowej w latach 90-tych ubiegłego stulecia – naukowcy Barker i Hales przedstawili koncepcję, dotyczącą wpływu czynników środowiskowych na przyszłe zdrowie dziecka. W pierwszych tygodniach życia mają miejsce intensywne podziały komórkowe, tworzenie się tkanek, narządów oraz ich wzrost – są to krytyczne momenty, niezwykle ważne dla rozwoju organizmu i wzrostu płodu. W tym czasie organizm dziecka jest bardzo wrażliwy na wpływ zaburzeń metabolicznych, a także czynników środowiskowych, do których zaliczyć możemy także sposób żywienia. Niedożywienie, czyli niedostatek składników pokarmowych oraz energii, a także ich nadmiar, predysponuje do wystąpienia w przyszłości zaburzeń metabolicznych, a także przewlekłych chorób dietozależnych – między innymi otyłości, nadciśnienia, chorób sercowo-naczyniowych, cukrzycy typu 2 i innych. Proces ten wprawdzie największe znaczenie ma w trakcie ciąży. Ale już na etapie jej planowania warto być świadomym, że komórki rozrodcze – w takim samym stopniu komórka jajowa, jak i plemnik – są niezmiernie istotne, bo to w nich znajduje się materiał genetyczny, od którego zależą przyszłe uwarunkowania genetyczne płodu. Natomiast zaraz po przyjściu na świat, przez pierwsze dwa lata życia dziecka, nadal kształtuje się jego metabolizm, zatem i w tym czasie warto doceniać rolę żywienia.
W jaki sposób to, co je kobieta w ciąży, ma wpływ na zdrowie dziecka w przyszłości?
Wiemy już, że programowanie metaboliczne jest szalenie istotne dla zdrowia dziecka w przyszłości, zatem możemy dotknąć tematu nieco głębiej i przyjrzeć się w jaki sposób żywienie oraz stan odżywienia matki wpływa na dziecko. W pierwszej kolejność należy rozważyć rolę podaży składników pokarmowych oraz energii. Masa ciała przed ciążą oraz przyrost masy ciała w ciąży daje wiele informacji o odżywieniu matki podczas ciąży. Najbardziej komfortową sytuacją jest wejście w ciążę z prawidłowym BMI, czyli popularnym wskaźnikiem masy ciała, który mieści się w przedziale 18,5-24,9 kg/m2. Zakładamy wtedy za prawidłowy przyrost masy ciała w ciąży powinien wynosić ok. 11,5-16 kg, przy czym średni prawidłowy przyrost masy ciała w ciąży to ok. 12 kg. Natomiast niższa masa ciała, wskazująca na niedowagę, wiąże się z wyższym ryzykiem wystąpienia niedożywienia w ciąży – w takiej sytuacji planowany przyrost masy ciała powinien wynosić 12,5-18 kg. Z kolei kobiety wchodzące w ciążę z nadwagą lub otyłością, powinny relatywnie mniej tyć podczas ciąży – ok 5-11 kg. Każda taka sytuacja – tak niedożywienie, jak i nadmiar energii i składników pokarmowych – są niewskazane. By wzmocnić argumentację, chciałabym przywołać 3 hipotezy dotyczące niedożywienia w ciąży oraz jego konsekwencji w dorosłym życiu dziecka.
Jak niska dostępność energii i składników odżywczych wpływa na płód?
Pierwsza hipoteza – tzw. „oszczędny fenotyp” mówi o tym, że niska dostępność energii i składników pokarmowych programuje płód do stałego magazynowania energii w postaci tkanki tłuszczowej. Po przyjściu na świat, pomimo odpowiedniej lub nadmiernej dostępności energii i składników odżywczych, organizm nadal będzie kumulował energię i gromadził ją w postaci tkanki tłuszczowej, prowadząc do zaburzeń metabolicznych, otyłości czy nawet cukrzycy typu 2. Ponadto, niska dostępność składników pokarmowych, przede wszystkim białka, spowalnia lub nawet hamuje podziały i wzrost komórek oraz rozwój tkanek. Zmniejszone rozmiary narządów m.in. trzustki, wątroby, serca czy nerek ograniczają prawidłowe ich funkcje, a co za tym idzie, predysponują do wystąpienia zaburzeń objawiających się między innymi rozwojem insulinooporności, cukrzycy typu 2, chorób sercowo-naczyniowych, a także uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego, przewlekłej niewydolności nerek oraz zwiększonego ryzyka niedorozwoju psycho-fizycznego.
Jak niedożywienie kobiety w ciąży wpływa na rozwój płodu?
Kolejna hipoteza – tzw. „ratowanie płodu” zakłada, że podczas ciąży, gdy organizm matki jest niedożywiony, zostaje uruchomiony u rozwijającego się dziecka mechanizm obwodowej oporności na insulinę – co ma służyć zapewnieniu odpowiedniego dowozu składników odżywczych i energii dla najważniejszych organów, czyli do mózgu, serca i płuc. Cierpią na tym oczywiście pozostałe narządy, przez co ogranicza się ich wzrost i prawidłowe funkcjonowanie. Ponadto, tak zaprogramowany metabolizm w przyszłości nadal będzie predysponował do wystąpienia zaburzeń tolerancji glukozy, a co za tym idzie rozwoju insulinooporności i cukrzycy typu 2.
Ostatnia hipoteza – tzw. „dogonić wzrost” – jak sama nazwa wskazuje, mówi o szybkim wyrównaniu masy ciała i wzroście zaraz po przyjściu na świat. Uruchamiają się mechanizmy adaptacyjne, polegające na szybkim wzroście w pierwszych latach życia. Wiąże się to z szybkim gromadzeniem zapasów energetycznych w postaci tkanki tłuszczowej, a co za tym idzie, następstwem otyłości obwodowej i centralnej, insulinoporności, cukrzycy typu 2 i rozwojem chorób sercowo- naczyniowych.
Podsumowując, niedożywienie w ciąży, na każdym jej etapie, ma ogromny wpływ na przyszłe zdrowie i rozwój dziecka. W grupie ryzyka są przede wszystkim kobiety, które wchodzą w ciążę z niedowagą, panicznie boją się zmiany swojego ciała w ciąży i przytycia, przez co ograniczają spożywanie pokarmu. Równie narażone są kobiety, które ciężko przechodzą ciążę i ze względu na objawy czy powikłania tracą apetyt, mają przewlekłe nudności, wymioty i problemy ze spożywaniem pokarmów. Należy pamiętać, że odpowiednia podaż energii i składników odżywczych, suplementacja i nawodnienie powinny być priorytetem, a szybka reakcja może uchronić przed zahamowaniem wzrostu.
Jak nadmierne spożywanie żywności w ciąży wpływa na płód?
Niemniej jednak, zdecydowanie częstszym problemem jest nadmierna konsumpcja żywności w ciąży i przyjmowanie znacznie wyższych niż zapotrzebowanie ilości energii, a także składników pokarmowych. XXI wiek to czas rosnącej pandemii otyłości – łatwy dostęp do jedzenia, a przy tym niska aktywność fizyczna predysponują do nadmiernego wzrostu tkanki tłuszczowej i masy ciała. Obserwujemy to także podczas ciąży, a nawet na etapie starań o dziecko. Panie z wysokim BMI mają większe trudności z zajściem w ciąże, a sam przebieg ciąży przy współwystępowaniu zaburzeń metabolicznych jest ryzykowny dla prawidłowego rozwoju i wzrostu płodu. Wysoka dostępność energii w ciąży, nadmiar składników pokarmowych prowadzi do wzmożonego wzrostu i wysokiej masy urodzeniowej. Nadkonsumpcja, szczególnie żywności wysokoprzetworzonej o wysokim udziale tłuszczów, cukrów dodanych i wysokiej energetyczności, prowadzi do wystąpienia hiperglikemii, hiperlipidemii oraz hiperinsulinemii. Nieustanny dostęp energii prowadzi do zwiększonego magazynowania jej w postaci tkanki tłuszczowej, czyli stałego wzrostu adipocytów, czyli komórek magazynujących kwasy tłuszczowe, co predysponuje do rozwoju otyłości, cukrzycy i chorób sercowo-naczyniowych. Tkanka tłuszczowa wydziela duże ilości cytokin prozapalnych, które dodatkowo nasilają stan zapalny w organizmie. Ponadto, u kobiet z nadmierną masą ciała częściej pojawia się cukrzyca w ciąży. Przewlekła, niewyrównana glikemia jest bardzo niebezpieczna dla dziecka. Zaburzenia metaboliczne związane z cukrzycą ciążową sprzyjają gromadzeniu reaktywnych form tlenu, skutkuje to trwałymi zaburzeniami homeostazy energetycznej, rozwojem otyłości, cukrzycy a także rozwojem szeregu innych zaburzeń, takich jak: zespół zaburzeń oddychania, zaburzenia słuchu, mowy, obniżenie ilorazu inteligencji, zaburzenia koncentracji, rozwoju psycho-ruchowego, pojawienia się nadciśnienia i chorób sercowo-naczyniowych, a także rozwoju zespołu metabolicznego.
Jak odżywiać się w ciąży?
Kluczem do zachowania zdrowia w ciąży i zapewnienia prawidłowych warunków dla rozwoju dziecka jest umiar i zadbanie o prawidłową podaż energii i składników odżywczych, których nie powinno być ani za dużo, ani za mało.
Jakie są najczęstsze błędy żywieniowe i jaki mogą mieć wpływ na zdrowie dziecka?
Do najczęstszych błędów żywieniowych zaliczamy przede wszystkim niedbałość o jakość diety podczas ciąży i bagatelizowanie tematu odżywiania – mam tu na myśli podejście na zasadzie – teraz to mi wszystko wolno, schudnę po ciąży. Otóż nie chodzi o kwestie estetyczne i zmianę wyglądu ciała, ale o wpływ, jaki nadmierna ilość energii i składników pokarmowych, a także ich niedobór, może uczynić dla rozwijającego się dziecka. Kolejnym błędem jest nadmierne eliminowanie produktów z diety i ograniczenie podaży składników odżywczych np. poprzez nieuzasadnione eliminowanie nabiału. Tłuszcz mlekowy powinien być jednym z podstawowych źródeł tłuszczu ze względu na swoje prozdrowotne właściwości i unikalny skład. Zawarte w nim krótko- i średniołańcuchowe kwasy tłuszczowe wykazują działanie przeciwbakteryjne i przeciwwirusowe, a aktywne przeciwutleniacze: CLA, witaminy A, D3 , K2 , koenzym Q10 , ß-karoten i fosfolipidy zapobiegają utlenianiu lipidów występujących w błonach komórkowych. Ponadto, nabiał jest podstawowym źródłem wapnia, który ma znaczenie nie tylko dla prawidłowego rozwoju kości, ale także mięśni, w tym mięśnia sercowego. Warto też przestrzec mamy przed pochopną eliminacją produktów ze względu na potencjalne ryzyko wystąpienia alergii u dziecka. Równie niebezpieczne może być ograniczenie węglowodanów, co ma miejsce szczególnie w chwili diagnozy cukrzycy ciążowej. Dość powszechne jest przekonanie o szkodliwości węglowodanów i ich negatywnego wpływu na glikemię poposiłkową – podczas, gdy nie same węglowodany są problemem, ale nadkonsumpcja energii oraz wysoki udział nasyconych kwasów tłuszczowych, izomerów kwasów tłuszczowych typu trans i cukrów rafinowanych, które obecne są głównie w żywności wysokoprzetworzonej. Błędem w diecie kobiet w ciąży jest także eliminacja owoców, ze względu na przeświadczenie o szkodliwości fruktozy, co nie jest prawdą, bo pomimo że owoce zawierają cukry proste, to ich ilość jest nieporównywalnie mniejsza niż w produktach, które mają dodaną fruktozę, syropy glukozo-fruktozowe, czy cukry rafinowane. Ponadto owoce to doskonałe źródło witamin, składników mineralnych i antyoksydantów, a także błonnika, który odpowiada za utrzymanie prawidłowej glikemii i przeciwdziałanie zaparciom, które w ciąży są dość częste i problematyczne. Nie ma obaw przed jedzeniem owoców w ciąży, nawet przy wystąpieniu cukrzycy ciążowej.
Co jeść i co suplementować, by miało to korzystny wpływ na zdrowie dziecka w przyszłości?
Dieta powinna być zbliżona do zasad racjonalnego żywienia. W literaturze naukowej często przywołuje się dietę śródziemnomorską oraz dietę o niskim indeksie glikemicznym. Podstawowym źródłem energii są węglowodany złożone, czyli kasze, najlepiej gruboziarniste, pieczywo razowe, warzywa i owoce, a także warzywa strączkowe, które są jednocześnie najlepszym źródłem białka roślinnego. Jeśli mowa o białku, należy wskazać, że jest to jeden z najistotniejszych dla rozwoju płodu składników – to podstawowy budulec wszystkich komórek ciała. Poza funkcją budulcową pełni szereg innych funkcji, m.in. transportową, katalityczną, regulacyjną czy ochronną. Ważne jest by dostarczyć wraz z pożywieniem wszystkich aminokwasów egzogennych, czyli tych, których organizm nie jest w stanie sam zsyntetyzować. Znajdziemy je przede wszystkim w produktach zwierzęcych, czyli w mięsie, rybach i nabiale. Równie istotny jest tłuszcz i odpowiedni jego rodzaj. Badania dowodzą, że to nie wysoki udział nasyconych kwasów tłuszczowych w diecie prowadzi do nadciśnienia i chorób sercowo-naczyniowych, ale niski udział niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych, głównie z rodziny omega 3. Lipidy pełnią w organizmie nie tylko rolę zapasowego materiału energetycznego, ale także pomagają w utrzymaniu prawidłowej temperatury ciała, zapobiegają przemieszczaniu się narządów, są budulcami błon komórkowych, znaczna ich ilość znajduje się w mózgu, ponadto są nośnikami witamin rozpuszczalnych w tłuszczach: A, D, E, K. Szczególnie ważne dla rozwoju płodu są kwasy tłuszczowe EPA i DHA. Ten ostatni pełni kluczową rolę w budowaniu układu nerwowego – jest podstawowym składnikiem tkanki nerwowej. Ilość EPA i DHA w ciąży została ustalona na poziomie 250mg/d + 100-200mg DHA/d. Mimo, że ryby morskie są bogatym źródłem EPA i DHA, to ze względu na duże ryzyko zanieczyszczenia rtęcią i dioksynami, bezpieczniejsza wydaje się być suplementacja. Dobrym źródłem kwasów tłuszczowych w diecie są oleje roślinne, orzechy, nasiona i pestki.
Suplementacja w ciąży
Przy racjonalnie zbilansowanej diecie i odpowiedniej do zapotrzebowania energetyczności, a także urozmaiceniu jadłospisu, nie ma problemów z dostarczeniem większości niezbędnych witamin i składników mineralnych. Są jednak składniki, które warto mieć pod kontrolą i mimo diety włączyć suplementację. Do nich zaliczamy głównie:
- Witamina D – szczególnie w okresie wczesno-wiosennym i jesienno-zimowym powinna być stale suplementowana, ponieważ niemożliwa jest w tym czasie synteza skórna. Witamina D pełni w organizmie szereg funkcji, jej receptory znajdują się praktycznie w każdej komórce, wpływa korzystnie na prawidłowy rozwój płodu, regulowanie gospodarki wapniowo-fosforowej i prawidłowe kształtowanie się układu kostnego.
- Kwas foliowy – pomimo obecności w produktach spożywczych – szczególnie w zielonych warzywach liściastych, brokułach i warzywach strączkowych – jego przyswajalność jest stosunkowo niska, zatem z uwagi na jego kluczową rolę w procesie zamykania cewy nerwowej, kształtowaniu i rozwoju układu nerwowego a także uczestnictwie w podziałach komórkowych i metylacji DNA, warto pamiętać o dodatkowej suplementacji.
- Cholina – naturalnie występuje głównie w jajach, jednak z uwagi na przeprowadzone niedawno badania naukowe, w których okazało się, że kobiety w ciąży nie dostarczają odpowiednich ilości choliny, warto rozważyć jej suplementację. Cholina jest dawcą grup metylowych niezbędnych do metylacji DNA, bierze udział w podziałach komórkowych i tworzeniu się tkanek i narządów, wchodzi w skład błon białkowo-lipidowych komórek.
- Żelazo – składnik niezmiernie istotny dla rozwoju i wzrostu płodu, pomimo przystępnej dostępności w diecie obserwujemy częste niedobory, które mogą prowadzić do anemii, osłabienia organizmu matki i dziecka, niedotlenienia mózgu, łożyska, zaburzeń rozwoju, a nawet poronień. Warto zatem stale monitorować jego poziom w ciąży, a także rozważyć racjonalną suplementację.
- Laktoferyna – magiczne białko, które wspomaga wchłanianie żelaza, dbając o jego właściwą gospodarkę w organizmie. Ponadto reguluje procesy zapalne, normalizuje gospodarkę węglowodanową i lipidową, ma wpływ na obniżenie ciśnienia – są to cechy szczególnie istotne przy programowaniu metabolizmu rozwijającego się płodu.
Podsumowując, priorytetem powinno być zapewnienie odpowiednich warunków oraz szczególna dbałość o sposób żywienia. Dieta mamy w ciąży powinna być stale kontrolowana i monitorowana pod względem jakości oraz dostępności składników pokarmowych dla rozwijającego się płodu. Zachowanie zdrowego umiaru, a także włącznie racjonalnej suplementacji zdają się dawać najwyższe prawdopodobieństwo prawidłowego rozwoju i programowania metabolizmu dziecka na jego dalsze lata życia.
Piśmiennictwo:
Kimbel-Trojan Ż. i wsp. (2018) „Fetal programming”. Ginekologia i Perinatologia Praktyczna, tom 3, nr. 2 str. 58-63. Lemaire M. et al. (2018) „Effect of infant formula composition on long-term metabolic health”. Journal of Developmental Origins of Health and Disease, page 1-17; doi:10.1017/S2040174417000964 ; Danielewicz H. et al (2017) “Diet in pregnancy – more than food”. Eur. J. Pediatr. DOI 10.1007/s00431-017-3026-5 ; Cetin I. et al. (2019) „ Impact of micronutrient status during pregnancy on early nutrition programming” Human Nutrition: Review Article; DOI: 10.1159/000499698 ; Berni Canani R. et al. (2011) “Epigenetic mechanism elicited by nutrition in early life”. Nutrition Research Reviews; DOI: 10.1017/S0954422411000102 ; Marousez L. et al. (2019) “Epigenetics: Linking early postnatal nutrition to obesity programming?” Nutriens; doi:10.3390/nu11122966
komentarze (0)